مشخصات گیاه
گیاهی است علفی، چندساله، متعلق به تیره ی گزنه. منشا این گیاه اروپا و آسیا میباشد. ارتفاع این گیاه متفاوت بوده و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش بین 150 تا 20 میباشد. ساقه گزنه چهار گوش و برگها دندانه دار و به صورت متقابل روی ساقه ها قرار گرفته اند. برگها و ساقه ها پوشیده از کرکهای زبر و گزنده است. گلها به رنگ سبز روشن، خوشه هایی آویزان، زمان ظهور گلها بسته به شرایط اقلیمی محل رویش دارد. معمولا از اردیبهشت تا شهریور ماه میباشد. دارای ریزوم طویل، استوانهای شکل، خزنده، رنگ زرد مایل به قهوه ای است. این گیاه در خرابه‌ها، باغ‌ها و نقاط مرطوب که چهارپایان از آن عبور میکنند به حالت خودرو می‌روید ریشه این گیاه خزنده بوده و در ناحیه‌ای که سبز میشود کم‌کم تمام منطقه را فرا میگیرد. ساقه این گیاه را پرزها و تارهای مخروطی شکل پوشانده که در صورت لمس کردن ساقه به دست می‌چسبد و پوست را می‌گزد که تولید خارش و سوزش میکند و شاید به همین دلیل آن را گزنه نامیده‌اند. تخم آن نرم، ریز و تیره رنگ و مانند تخم کتان است. قسمت مورد استفاده این گیاه برگهای تازه، ریشه، شیره و دانه آن است و طبع آن گرم و خشک است. گزنه گیاهی است که از دوران ما قبل تاریخ نیز وجود داشته و مردم آن زمان از آن برای تغذیه استفاده می‌کرده و از خواص درمانی آن اطلاع داشته‌اند. جالینوس حکیم که در قرن دوم میلادی زندگی می‌کرد آن‌را برای رفع سرماخوردگی و بیماری‌های دستگاه تنفسی به کار می‌برد.
اندام مورد استفاد این گیاه، برگهای تازه، ریشه و شیرة حاصل از آن میباشد. میوة آن فندوقه است که پس از رسیدن دانه به رنگ زرد یا زرد تیره است. وزن هزار دانة آن 1/0 تا 2/0 گرم است.
برگها و همچنین پیکرهی رویشی گزنه حاوی: کلروفیل، کارتنوئید، ویتامینB ،C ، K، ترکیبهای تریترپنها، استرول، گلوکونین (Goloconin)، فلانوئیدها، آمینها (هیستامین، سروتونین،کولین) (سروتونین یکی از ناقل‌های عصبیِ فعال در سیستم عصبی مرکزی و دستگاه گوارش است)،کوئین و همچنین حاوی مواد معدنی میباشد. همچنین کرکهای روی پیکرهی رویشی این گیاه محتوی اسید فرمیک (در مورچه) که پس از لمس کردن وارد پوست شده و ایجاد خارش، حساسیت و سوزش میشود.
ریشة گزنه حاوی استرولها مانند: تری بتاسیتوسترول، کومارین، تانن، مشقات فنیل پروپان و ترکیبات لیگنین (چوبی شدن).
دانة گزنه نیز حاوی پروتئین موسیلاژ و روغن به مقدار 30 درصد میباشد.
نیازهای اکولوژیکی
گزنه در طول رویش به آب و رطوبت فراوان نیاز دارد. این گیاه در مکانهای سایه و همچنین خاکهای حاصلخیز و غنی از ترکیبهای آهکی به خوبی رشد میکند. گزنه در طول رویش به مقدار فراوانی ازت نیاز دارد.
قسمتهای مورد استفاده
سرشاخه‌های گیاه ( بیشر برگهای تازه) و ریشه و شیره حاصل از دانه آن نیز کم و بیش به مصرف درمانی می‌رسد.
ترکیبات شیمیایی
گزنه دارای تانن، لسیتین، اسید فرمیک، نیترات پتاسیم و کلسیم است، ترکیبات آهن دارد و دارای ویتامین c و نوعی گلوکوزید است که پوست را قرمز میکند. از سرشاخه‌های این گیاه ماده‌ی قرمز رنگی به نام اورتی‌سین استخراج میشود.
خواص دارویی
- گزنه مو را تقویت کرده و از ریزش موی سر جلوگیری میکند، حتی در بعضی از موارد موی سر دوباره می‌روید.
برای استفاده از این خاصیت 6 گرم سر شاخه‌ها و برگها و ریشه گزنه را به تنهایی و یا با 30 گرم چای کوهی در یک لیتر آبجوش بریزید و آن قدر بجوشانید تا حجم مایع به نصف برسد، شب‌ها مقداری از این مایع را به سر بمالید و صبح بشویید.
برای براق شدن و جلا دادن به موها بعد از شستشوی سر موها را با چای گزنه ماساژ دهید. بدین منظور یک قاشق چای‌خوری برگ گزنه خشک را در یک لیوان آب جوش ریخته و مدت نیم ساعت بگذارید بماند. ماساژ دادن با این چای، شوره سر را برطرف میکند.
-دستگاه هاضمه را تقویت میکند، ادرار را زیاد میکند، برای درمان بیماری قند مفید است بدین منظور یک فنجان چای گزنه را سه بار در روز بخورید.
-ترشح شیر را در زنان شیرده زیاد میکند، اخلاط خونی را برطرف میکند، بیماری‌های پوستی را برطرف میکند. برای باز کردن عادت ماهیانه از دانه گزنه استفاده کنید.
-در درمان کم‌خونی موثر است و تعداد گلبول‌های قرمز را زیاد میکند.
-اگر در ادرار خون وجود داشته باشد گزنه آن‌را برطرف میکند.
-گزنه عرق‌آور است، پاک کننده اخلاط سینه، ریه و معده است، نیروی جنسی را تقویت، گرفتگی‌های کبدی را رفع میکند.
-برای از بین بردن زگیل، ضماد برگهای تازه آن‌را روی زگیل بمالید.
-برای پاک کردن مثانه، رفع عفونت مثانه و دفع سنگ از مثانه، برگ گزنه را همراه با ریشه شیرین بیان دم کنید و بنوشید.
-برای التیام زخم‌ها و زخم‌های سرطانی از ضماد تخم گزنه مخلوط با عسل استفاده کنید، برای برطرف کردن کهیر از جوشانده گزنه به مقدار سه فنجان در روز بنوشید.
-درد نقرس را کاهش می‌دهد. برای برطرف کردن ناراحتی‌های زنانه قبل از عادت ماهیانه از چای گزنه استفاده کنید.
-ناراحتی‌های کلیه را برطرف میکند. ضماد آن درد عضلانی را برطرف میکند. کرم معده و روده را از بین می‌برد. درمان کننده بواسیر است. برای برطرف کردن درد رماتیسم، برگهای تازه آن‌را روی پوست بمالید.
-گزنه میکروب کش قوی است و خاصیت نیروبخشی فراوانی دارد.
-گزنه از نظر طب سنتی دافع بلغم بوده و در تسکین دردهای مفصلی و رماتیسمی ناشی از بلغم فاسد در بدن موثر است.
-جوشانده گزنه در رفع یرقان، ناراحتی‌های کبدی و همچنین دفع سنگ کیسه صفرا موثر است.
- در ناراحتی آرتروز، بستن مقداری گزنه تازه به ناحیه مذکور، باعث تسکین درد و درمان (در دراز مدت) میشود. همچنین روغن گزنه در درمان بیماری‌های مفصلی بسیار موثر است.
نکاتی در مورد مصرف گزنه
1- تماس گزنه با پوست موجب سوزش و خارش میشود (البته تأثیر درمانی دارد!).
2- گزنه دافع پتاسیم است.
3- گاهی در بعضی افراد، مصرف خوراکی آن باعث نفخ میشود.
طرز استفاده
دم کرده گزنه: مقدار 40 گرم برگ گزنه را در یک لیتر آب جوش ریخته و به مدت 10 دقیقه دم کنید. مقدار مصرف آن سه فنجان در روز بعد از غذا است.
جوشانده گزنه: مقدار 30 گرم گزنه را در یک لیتر آب ریخته و به مدت 10 دقیقه آن‌را بجوشانید. این جوشانده برای تصفیه خون مفید است. مقدار مصرف آن یک فنجان بین غذاها در روز است.
چای گزنه: مواد لازم: یک قاشق غذاخوری سر پر گزنه خشک یا تازه (برابر با یک مشت کوچک)، یک تکه نبات متوسط (برابر با 5 حبه قند بزرگ از نظر سایز)، 2 لیوان آب سرد. طرز تهیه: همه مواد را در ظرف درداری ریخته، پس از آن که مواد روی شعله مستقیم به جوش آمدند، 3 تا 5 دقیقه آن را با شعله بسیار کم دم می‌کنیم.
تناوب کشت
گزنه را میتوان با گیاهان وجینی به تناوب کشت کرد.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
مواد آلی نه تنها نقش مهمی در افزایش پیکره ی رویشی و ریشه ی گزنه دارد، بلکه در بهبود کیفیت مواد مؤثره ی آن نیز مؤثر است. افزودن ازت به صورت سَرک همراه با آبیاری در بهبود عملکرد ضروری است.
آماده سازی خاک
پس از برداشت گیاهانی که با گزنه به تناوب کشت شدهاند، باید با اضافه کردن کوهای حیوانی و شیمیایی، شخم متوسطی زده شوند، پس از آن کلوخه ها توسط دیسک شکسته شده و زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کشت گزنه آماده کرد.
تاریخ و فواصل کاشت
بذرهای گزنه را میتوان در اوایل بهار در خزانة هوای آزاد کشت نمود و سپس نشاهای حاصل را باید در پاییز همان سال، شهریور یا مهر به زمین اصلی منتقل کرد. اوایل بهار نیز زمان مناسبی برای تکثیر رویشی گزنه است. در هر دو روش فاصلة مناسب ردیفهای کاشت 50-40 سانتیمتر و فاصلة دو بوته روی ردیف نیز 30-20 سانتیمتر میباشد.
روش کاشت گزنه
کاشت و ازیاد گزنه از طریق بذرپاشی و یا از طریق رویشی صورت میگیرد. کاشت بذری این گیاه به صورت غیرمستقیم انجام میشود. بدین صورت که باید بذرهای گزنه را در زمان مناسب در خزانه هوای آزاد کشت کرد، پس از آبیاری و وجین علفهای سطح خزانه، بذور سبز شده و نشاهای حاصل را در فصل پاییز به زمین اصلی منتقل میشود. تراکم 55-75 هزار بوته در هر هکتار مناسب است. پس از انتقال نشاها به زمین اصلی، زمین را باید چندین بار آبیاری کرد. تکثیر رویشی گزنه از طریق تقسیم بوته یا تقسیم ریزوم صورت میگیرد. در این روش بوتههای دو تا سه سالة سالم و عاری از هر گونه آلودگی قارچی یا میکروبی را در زمان مناسب از خاک خارج نموده و پس از تقسیم در زمین موردنظر کشت میکنند.
مراقبت و نگهداری
آبیاری منظم و وجین علفهای هرز سطح خزانه ضرورت دارد. آبیاری نامناسب سبب تولید نشاهای ضعیف میشود که در نهایت از عملکرد محصول کاسته میشود. پس از انتقال نشاها به زمین اصلی و همچنین در طول رویش گیاه باید چند بار تحت آبیاری کافی قرار بگیرند. آفت یا بیماری خاصی تاکنون گزارش نشده است.
برداشت محصول
اگرچه پیکره ی رویشی گیاه و برگهای گزنه در مرحله ی گلدهی از کیفیت مناسبتری برخوردارند ولی از اواسط بهار تا پاییز میتوان طی چند مرحله اقدام به برداشت محصول نمود.
برای برداشت محصول پیکره ی رویشی، گزنه را از فاصله ی 40- 30 سانتیمتری سطح زمین قطع نمودده و پس از جدا کردن ساقه های ضخیم، بقیة اندامها برای خشک کردن آماده میشوند. زمان مناسب برای برداشت ریشه فصل پاییز یا اوایل بهار (قبل از رویش گیاهان) است. پس از برداشت بلافاصله محصول را باید خشک کرد. تأخیر در خشک کردن سبب سیاه شدن برگها و ساقهها شده و از کیفیت محصول بشدت کاسته میشود. توصیه میشود که برای خشک کردن گزنه از خشک کُنهای الکتریکی استفاده شود که دمای مناسب برای خشک کردن 60-55 است.
خشک کردن گزنه در جریان هوای آزاد سایه یا آفتاب مناسب نمیباشد زیرا خشک کردن تدریجی گزنه نه تنها باعث سیاه شدن برگها و پیکرهی رویشی میشود، بلکه سبب تجزیة کلروفیل و مواد مؤثره نیز میگردد، میزان رطوبت پیکرهی رویشی و برگ خشک شده نباید از 24% بیشتر باشد. هر 5 کیلوگرم برگ تازه و هر 4 کیلوگرم پیکره ی رویشی و هر 3 کیلوگرم ریشة تازه پس از خشک شدن به 1 کیلوگرم تبدیل میشود. گیاهان خشک شده را باید بسته بندی و در مکان خشک و خنک نگهداری کرد.
نظرات شما عزیزان:
موضوعات مرتبط: ، ،
برچسب‌ها:
خبرنامه وب سایت:
آمار
وب سایت: